Gnostische en apocriefe evangeliën

Historische context en achtergrond

In de eerste eeuwen na Christus was het christendom een stroming die zich snel ontwikkelde en verspreidde in een cultureel zeer diverse wereld. Er ontstonden veel verschillende groepen en opvattingen over wie Jezus was en wat zijn betekenis was. De Bijbel zoals wij die nu kennen, was nog niet definitief vastgesteld.

In deze periode ontstonden ook verschillende teksten die buiten de officiële canon vielen. Deze teksten worden vaak ingedeeld in twee grote categorieën: gnostische evangeliën en apocriefe evangeliën.

• Gnostische evangeliën komen voort uit gnostische kringen, die een dualistisch wereldbeeld hebben: een slechte materiële wereld tegenover een goede, geestelijke werkelijkheid. Zij benadrukken geheime kennis (gnosis) die bevrijdt.

• Apocriefe evangeliën zijn andere geschriften die Jezus’ leven en leer beschrijven, maar meestal niet tot de Bijbel zijn toegelaten vanwege afwijkende theologie of twijfel aan hun authenticiteit.

Kenmerken van gnostische evangeliën

• Ze leggen de nadruk op innerlijke, geheime kennis die de ziel bevrijdt van het materiële bestaan.

• Jezus wordt gezien als een leraar van deze geheime kennis, en vaak minder als een lijdende mens.

• Ze bevatten vaak symbolische en mystieke interpretaties van gebeurtenissen in Jezus’ leven.

• Het lichaam wordt vaak gezien als een gevangenis voor de ziel; daarom is het lijden van Jezus soms minder belangrijk of zelfs een illusie.

• Ze bevatten weinig tot geen traditionele verhalen over geboorte, kruisiging of opstanding zoals in de canonieke evangeliën.

• Ze benadrukken de individuele spirituele ervaring boven uiterlijke religieuze rituelen.

Belangrijke gnostische evangeliën

Evangelie van Thomas

Dit is een verzameling uitspraken van Jezus, zonder narratief verhaal. De nadruk ligt op het ontdekken van het Koninkrijk van God in jezelf. Het is niet gericht op het lijden of de dood van Jezus, maar op het pad naar verlichting en zelfkennis.

Evangelie van Judas

Dit evangelie geeft een radicale draai aan het verhaal van Judas Iskariot, die in plaats van verrader de leerling is die Jezus helpt zijn aardse lichaam los te laten. De kruisiging is een bevrijding, geen tragedie. Jezus leert Judas geheime kennis over het hogere goddelijke rijk.

Evangelie van Maria Magdalena

Dit evangelie benadrukt Maria als een belangrijk geestelijk leider die geheime leringen ontvangt van Jezus. Het richt zich op het innerlijke leven en de strijd tussen geest en materie.

Evangelie van Filippus

Hier ligt de focus op sacramenten en mystiek, met symbolische uitleg over het huwelijk tussen geest en materie, en over het mysterie van de opstanding.

Kenmerken van apocriefe evangeliën

• Ze vertellen vaak uitgebreide, soms dramatische verhalen over Jezus’ leven, geboorte, dood en opstanding.

• Ze bevestigen meestal het historische bestaan en het lijden van Jezus, maar voegen soms wonderen en legendarische elementen toe.

• Ze werden door de vroege kerk niet als canoniek erkend omdat hun inhoud afweek van de officiële leer of vanwege vragen over hun betrouwbaarheid.

• Ze boden vroege christenen alternatieve visies en inspiratie.

Belangrijke apocriefe evangeliën

Evangelie van Petrus

Dit evangelie vertelt het verhaal van de passie, kruisiging en opstanding met bijzondere nadruk op het goddelijke karakter van Jezus’ dood. Het bevat soms unieke elementen, zoals engelen die het lege graf bewaken.

Evangelie van Nicodemus (ook bekend als Acta Pilati)

Hierin wordt het proces van Jezus beschreven, inclusief het verhoor door Pilatus, de kruisiging, de dood en de hemelvaart. Het bevat ook extra verhalen over wonderen en de herkomst van het kruis.

Evangelie van de Hebreeën

Deze tekst is verloren gegaan maar werd door vroege kerkvaders geciteerd. Het gaf een bijzondere kijk op Jezus’ leven, mogelijk met een nadruk op zijn menselijke kant.

Visie op Jezus en zijn leven in deze teksten

Jezus als leraar en gids

In de gnostische evangeliën is Jezus vooral een openbaarder van geheime kennis die de ziel bevrijdt van de materiële wereld. Zijn woorden nodigen uit tot innerlijke transformatie.

Jezus’ menselijke en goddelijke natuur

Er is veel variatie. Sommige gnostische teksten suggereren dat Jezus alleen schijnbaar een mens was (docetisme), terwijl apocriefe evangeliën vaak de fysieke mens en het lijden benadrukken, maar met extra wonderen om zijn goddelijkheid te tonen.

Het lijden en de dood

Gnostische teksten zien het lijden vaak als een symbolische overwinning op het aardse bestaan en de materie, soms zelfs als een illusie. Apocriefe evangeliën beschrijven het lijden vaak uitvoerig, met extra dramatische en bovennatuurlijke details.

De opstanding

Bij gnostici is de opstanding een innerlijke spirituele ontwaking. Apocriefe evangeliën beschrijven een fysieke, wonderlijke opstanding.

Thema’s en ideeën in de gnostische en apocriefe evangeliën

• Geheime kennis en bevrijding: Gnosis is het sleutelwoord. Het gaat om innerlijke kennis die bevrijdt van het aardse en doodse.

• Dualisme: De tegenstelling tussen geest en materie, licht en duisternis, goed en kwaad.

• Symboliek van het lichaam: Het lichaam als gevangenis of illusie; de geest moet daaruit bevrijd worden.

• Herinterpretatie van Judas en andere bijfiguren: In sommige teksten worden traditionele vijanden omgedraaid tot bondgenoten of boodschappers van diepere waarheid.

• Mystieke opvattingen over sacramenten: Vooral in het Evangelie van Filippus worden sacramenten gezien als spirituele handelingen die de eenheid van geest en materie herstellen.

Invloed en belang voor het vroege christendom en hedendaagse studie

• Deze evangeliën tonen de grote diversiteit aan overtuigingen in de eerste eeuwen van het christendom.

• Ze laten zien dat het christendom niet van meet af aan één uniforme leer was, maar een complex spectrum van opvattingen kende.

• De officiële canon vormde zich pas na heftige discussies over welke teksten authentiek waren en welke niet.

• Tegenwoordig bieden gnostische en apocriefe teksten rijke inzichten in het religieuze denken, de spiritualiteit en de culturele context van het vroege christendom.

• Ze inspireren hedendaagse spirituele bewegingen en geven stof tot theologische reflectie.

Bekende teksten en waar je ze kunt vinden

Veel van deze teksten zijn vertaald en bewerkt in moderne publicaties, en ook online vrij beschikbaar. Voor de gnostische evangeliën zijn vooral de Nag Hammadi-geschriften (gevonden in Egypte midden twintigste eeuw) van belang. Apocriefe evangeliën zijn te vinden in verschillende verzamelingen van vroegchristelijke teksten, zoals "The Apocryphal New Testament" en "The Lost Books of the Bible".

Voorbeeld van een passage uit het Evangelie van Thomas

Een bekende uitspraak uit Thomas luidt:
“Het Koninkrijk van God is binnenin jullie en buiten jullie. Wanneer jullie jezelf kennen, zullen jullie ook gekend worden, en zullen jullie weten dat jullie zonen van de levende Vader zijn.”

Dit illustreert de gnostische nadruk op innerlijke kennis en spirituele bevrijding.