ONTOLOGIE – EEN VOLLEDIGE VERKENNING

DEFINITIE EN OORSPRONG

Ontologie is de tak van de filosofie die zich bezighoudt met de aard van het bestaan, het zijn zelf, en de meest fundamentele categorieën van de werkelijkheid. De term is afgeleid van het Grieks:

• ontos (ὄντος) – ‘zijn’ of ‘wezen’

• logia (λογία) – ‘leer’ of ‘studie’

Ontologie probeert systematisch antwoord te geven op vragen als:

• Wat betekent het om te ‘zijn’?

• Welke soorten dingen bestaan er?

• Hoe kunnen we de structuur van de werkelijkheid begrijpen?

Waar de metafysica in het algemeen zich bezighoudt met het ‘boven-zintuiglijke’, richt de ontologie zich specifiek op de basiscategorieën van wat er überhaupt is.

---

GESCHIEDENIS VAN DE ONTOLOGIE

DE OUDHEID

De wortels van de ontologie liggen in de presocratische filosofie.

Parmenides (ca. 515 v.Chr.) stelde dat ‘zijn’ absoluut is: wat is, is; wat niet is, kan niet gedacht of benoemd worden. Verandering en veelheid zijn illusoir. Dit was een radicaal standpunt dat een enorm debat op gang bracht over de aard van de werkelijkheid.

Plato (427–347 v.Chr.) ontwikkelde een ontologie gebaseerd op zijn zogenaamde ideeënwereld. Hij maakte onderscheid tussen de wereld van zintuiglijke verschijningen en de wereld van onveranderlijke, perfecte ideeën of vormen. De ideeën zijn de werkelijke entiteiten, terwijl de zichtbare wereld slechts een afspiegeling is.

Aristoteles (384–322 v.Chr.) was de eerste die expliciet sprak over ‘ontologie’ als een tak van de filosofie. In zijn Metafysica introduceerde hij de term substantie (ousia) als de fundamentele categorie van zijn. Alles wat bestaat is op de een of andere manier substantie of afhankelijk van substantie. Hij maakte ook onderscheid tussen act en potentie, en introduceerde categorieën zoals kwaliteit, kwantiteit, relatie, plaats, tijd, enzovoort.

---

DE MIDDELEEUWEN

De middeleeuwse filosofie zette de aristotelische ontologie voort binnen een religieuze context. Een centraal debat betrof het universaliënprobleem: bestaan algemene begrippen (zoals ‘mensheid’ of ‘roodheid’) werkelijk, of bestaan alleen individuele objecten?

Realisten (zoals Anselmus van Canterbury) beweerden dat universalia een eigen bestaan hebben, los van individuele objecten.

Nominalisten (zoals Willem van Ockham) stelden dat universalia slechts namen zijn – ze bestaan niet los van de objecten.

Thomas van Aquino (1225–1274) verenigde Aristoteles met christelijke theologie. Voor hem is God het enige wezen wiens essentie en bestaan samenvallen. Alle andere wezens bestaan door participatie in het goddelijke zijn.

---

DE MODERNE TIJD

Vanaf de 17e eeuw kwam de ontologie in het teken te staan van de epistemologie: hoe kunnen we het bestaan van iets kennen?

Descartes (1596–1650) stelde het bewustzijn centraal: cogito, ergo sum (ik denk, dus ik ben). Bestaan is zeker voor het denkende subject.

Spinoza (1632–1677) definieerde slechts één substantie: God of de Natuur. Alle dingen zijn modi (wijzen van bestaan) van die ene substantie.

Leibniz (1646–1716) stelde dat de werkelijkheid bestaat uit monaden – niet-stoffelijke, ondeelbare eenheden van kracht en perceptie.

Immanuel Kant (1724–1804) maakte een onderscheid tussen ‘fenomenen’ (de dingen zoals wij ze waarnemen) en ‘noumena’ (de dingen op zich, die wij nooit direct kunnen kennen). Voor Kant is het ‘zijn’ geen eigenschap, maar een voorwaarde voor kennis.

---

DE 19E EN 20E EEUW

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831) ontwikkelde een dialectische ontologie waarin het zijn zich ontwikkelt door tegenstellingen: these, antithese, synthese. Voor Hegel is het Absolute het uiteindelijke geheel van de werkelijkheid.

Martin Heidegger (1889–1976) hervormde de ontologie radicaal. In Sein und Zeit stelt hij dat de vraag naar het zijn zelf fundamenteel is, en dat deze vraag in de hele westerse filosofie vergeten is. Heidegger introduceerde de term Dasein voor het menselijk bestaan dat zich bewust is van zijn eigen zijn.

Jean-Paul Sartre (1905–1980) ontwikkelde een existentiële ontologie waarin de mens gedoemd is tot vrijheid. Volgens Sartre heeft de mens geen essentie vooraf, maar moet zichzelf creëren door keuzes.

Analytische filosofen zoals W.V.O. Quine stelden dat ontologische vragen alleen beantwoord kunnen worden via logische analyse van taal en wetenschap. Quine introduceerde het idee van ontologische toewijding – wat we aannemen als bestaand, blijkt uit de variabelen in onze beste theorieën.

---

KERNVRAGEN IN DE ONTOLOGIE

1. Wat is ‘zijn’? Wat betekent het dat iets ‘is’?

2. Bestaan abstracte objecten, zoals getallen, werkelijk?

3. Wat is een ‘object’? Is een object meer dan de som van zijn eigenschappen?

4. Bestaan eigenschappen onafhankelijk van objecten?

5. Wat is het verschil tussen noodzakelijke en contingente existentie?

6. Hoe bestaat tijd? Bestaan verleden en toekomst werkelijk?

7. Wat is identiteit en continuïteit door de tijd heen?

8. Kunnen niet-materiële entiteiten (zoals bewustzijn, geest, ziel) bestaan?

---

SUBDISCIPLINES VAN DE ONTOLOGIE

1. Formele ontologie – onderzoekt de basisstructuur van de werkelijkheid en probeert universele categorieën te formuleren (zoals entiteit, eigenschap, relatie, gebeurtenis).

2. Sociale ontologie – onderzoekt het bestaan van sociale objecten zoals geld, wetten, instituties, naties en identiteiten.

3. Moraal-ontologische vraagstukken – richt zich op het bestaan van waarden: zijn morele waarheden objectief, subjectief of illusoir?

4. Wetenschappelijke ontologie – onderzoekt wat de werkelijkheid is volgens de natuurwetenschappen (bijv. quantumdeeltjes, velden, evolutie, tijd).

---

ONTOLOGIE IN DE INFORMATICA

In de informatica en kunstmatige intelligentie verwijst de term ontologie naar een formele representatie van kennis binnen een domein. Een digitale ontologie beschrijft:

• de entiteiten in een domein

• hun eigenschappen

• hun onderlinge relaties

Toepassingen:

• Semantisch web

• Medische kennisbanken (bijv. SNOMED, Gene Ontology)

• AI-systemen

• Natural Language Processing

Voorbeelden van formele systemen: RDF (Resource Description Framework), OWL (Web Ontology Language).

---

ONTOLOGIE EN SPIRITUALITEIT

In spirituele en religieuze tradities spelen ontologische ideeën een fundamentele rol. Wat ‘is’, wordt verbonden met vragen over de ziel, het goddelijke, het universum en het zelf.

1. Vedanta (hindoeïstische filosofie) – stelt dat het individuele Zelf (Atman) identiek is aan het Absolute (Brahman). Het uiterlijke bestaan is illusoir (Maya).

2. Boeddhisme – benadrukt de leegte (śūnyatā) van alle verschijnselen. Niets bestaat op zichzelf; alles is afhankelijk ontstaan.

3. Mystiek en non-dualisme – benadrukken het eenheidsbewustzijn: er is geen scheiding tussen subject en object, tussen waarnemer en wereld.

4. Existentiële spiritualiteit – benadrukt dat bestaan voorafgaat aan betekenis, en dat de mens zijn eigen zin aan het bestaan moet geven.

---

INVLOEDRIJKE CITATEN

• "Het zijn wordt op vele wijzen gezegd." – Aristoteles

• "Wat is, is. Wat niet is, is niet." – Parmenides

• "Ik denk, dus ik ben." – Descartes

• "Het zijn is tijdelijk, geworpen in de wereld." – Heidegger

• "Existentie gaat vooraf aan essentie." – Sartre

• "To be is to be the value of a bound variable." – Quine

• "Er zijn geen feiten, alleen interpretaties." – Nietzsche

Ontologie is niet slechts een abstracte bezigheid van filosofen, maar raakt aan de kern van menselijke ervaring en kennis. Of het nu gaat om bewustzijn, taal, technologie of spiritualiteit: de vraag wat bestaat en hoe wij dat begrijpen is fundamenteel. In een tijd van digitale realiteiten, kunstmatige intelligentie en virtuele werelden is de rol van ontologie actueler dan ooit.

VERDIEPENDE STUDIE: ONTOLOGIE

IX. UITGEBREIDE TIJDLIJN VAN DE GESCHIEDENIS VAN DE ONTOLOGIE

Presocratische Periode (6e–5e eeuw v.Chr.)

• Thales van Milete: Alles is uiteindelijk water – ontologische monisme.

• Heraclitus: Alles is verandering – de realiteit is flux.

• Parmenides: Zijn is onveranderlijk, eeuwig en één; verandering is illusie.

• Empedocles en Anaxagoras: meervoudige substanties.

• Democritus: Atomen en leegte als basiselementen van zijn.

Klassieke Oudheid (5e–4e eeuw v.Chr.)

• Socrates: ontologie indirect via ethiek en de ziel.

• Plato: Ideeënwereld als hoogste realiteit – dualistisch model.

• Aristoteles: Ontologie als ‘eerste filosofie’; substantie, categorieën, actualiteit en potentie.

Hellenistische en Romeinse Filosofie (3e v.Chr.–3e n.Chr.)

• Stoïcijnen: Alles is lichaam; pneuma als verbindende kracht.

• Plotinus: Neoplatonisme; hiërarchie van het zijn – Het Ene, Nous, Ziel, Materie.

Middeleeuwse Filosofie (4e–15e eeuw)

• Augustinus: God als bron van zijn en waarheid.

• Boëthius: vertaalt en behoudt Aristotelische ontologie.

• Averroës en Avicenna: islamitische integratie van Aristoteles.

• Thomas van Aquino: God als ‘esse ipsum subsistens’; essentie vs. existentie.

• Duns Scotus: ‘formele onderscheiding’, ‘univociteit van zijn’.

• Willem van Ockham: nominalisme – alleen individuen bestaan werkelijk.

Vroegmoderne Tijd (16e–18e eeuw)

• Descartes: substantiedualisme; denken als fundament van zijn.

• Spinoza: Eén substantie – Deus sive Natura.

• Leibniz: Monaden als spirituele bouwstenen van realiteit.

• Kant: Ontologisch onderscheid tussen fenomeen en ding-an-sich.

Moderne Ontologie (19e–21e eeuw)

• Hegel: dialectische ontologie; werkelijkheid is ontwikkeling van geest.

• Nietzsche: Kritiek op ‘wezen’, pleidooi voor perspectivisme.

• Heidegger: zijnsontologie, Dasein, ‘vergetelheid van het zijn’.

• Sartre: existentialisme; vrijheid en nietsheid als grondslagen.

• Quine: ontologische toewijding, naturalistische benadering.

• David Lewis: modale realiteit – alle mogelijke werelden bestaan werkelijk.

• Contemporary ontology: sociale ontologie, feministische ontologie, realisme vs. anti-realisme, nieuwe materialismen.

X. VERGELIJKING: OOSTERSE VERSUS WESTERSE ONTOLOGIE

Aspect Westerse Ontologie Oosterse Ontologie Grondhouding Analytisch, categoriserend Holistisch, relationeel Primair object van studie Substantie, eigenschappen, structuur Proces, relatie, afhankelijk ontstaan Idee van het zelf Afgebakend, individueel, autonoom Relationeel, afhankelijk, niet-absoluut Kernbegrippen Substantie, essentie, zijn, identiteit Leegte (śūnyatā), geen-zelf (anātman), eenheid (Atman–Brahman) Verandering Soms verdacht of ondergeschikt aan zijn Fundamenteel (alles is vergankelijk) Dualisme Lichaam–ziel, geest–materie, subject–object Non-dualisme, eenheidsdenken (Advaita, Zen, Daoïsme) Doel Kennis van wat er is, waarheid als correspondentie Bevrijding van illusie, verlichting, innerlijke realisatie Epistemologie Discursief, logisch, empirisch Intuïtief, meditatief, transcendent Belangrijke stromingen Platonisme, aristotelisme, existentialisme, analytisch Boeddhisme, hindoeïsme (Vedanta), taoïsme, confucianisme Representanten Plato, Aristoteles, Heidegger, Quine, Lewis Nāgārjuna, Śaṅkara, Laozi, Dōgen, Vasubandhu

De oosterse benaderingen problematiseren vaak het concept ‘zelf’ of ‘entiteit’ op zich. In het boeddhisme bijvoorbeeld geldt pratītyasamutpāda – alles ontstaat afhankelijk, er is geen op zichzelf staand bestaan. In tegenstelling daarmee probeert de westerse traditie vaak het ‘zijn zelf’ of de entiteit juist te definiëren en analyseren.